અકબર અને બીરબલની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ – લોકપ્રિય રાજા અને ચતુર મંત્રી | બાળ વાર્તાઓ

એક વખત અકબર બાદશાહ પોતાનો દરબાર ભરીને બેઠા હતા. આજુબાજુ બાદશાહનું મંત્રીગણ બિરાજેલું હતું. મંત્રીઓ અને સભાસદો અલકમલકની વાતો કરી રહ્યાં હતાં. પણ આ મંત્રીગણ અને સભાસદોની વચ્ચે બાદશાહ અકબરને બિરબલની ગેરહાજરી ખલી રહી હતી તેથી તેઓ પણ ચૂપચાપ સહુની વાતો સાંભળતાં હતાં. સહુની વાતો સાંભળતાં સાંભળતાં બાદશાહ અકબરને એક વિચાર આવ્યો. તરત જ તેણે સૌ સભાસદોને પ્રશ્ન કર્યો કહો એવું કોણ છે જે પાણી વગર જીવી શકે છે ને જેને પાણી પીવડાવો તો એ મરી જાય એવું કોણ છે? 

સૌ સભાસદો તો બાદશાહ અકબરનો આ પ્રશ્ન સાંભળીને અવાચક બની ગયાં અને વિચારવા લાગ્યા કે એવું કોણ છે જે પાણી વગર રહી શકે છે. ઘણું વિચારવા છતાં કોઈને પણ ખબર ન પડી, તેથી સૌ ચૂપ થઈને બેસી ગયાં. સૌને ચૂપ બેસેલા જોઈ બાદશાહ અકબરે દરબારને કહ્યું કે એક અઠવાડિયાની અંદર મને મારા પ્રશ્નનો જવાબ જોઈએ. બાદશાહની વાત સાંભળીને સહુ દરબારી ડરી ગયાં તેથી ચૂપચાપ માથું નીચે કરી તેઓ પોતાના ઘર તરફ ચાલી નીકળ્યાં.

રોજ સભા ભરાતી, રોજ મંત્રીગણ ભેગું થતું, રોજ અકબર બાદશાહ પ્રશ્ન પૂછતા પણ રોજ સૌ નિરુત્તર રહી જતાં. ધીમે ધીમે કરીને અઠવાડીયાની અવધિ પૂરી થવા આવી તેમ બાદશાહ અકબર પણ ગુસ્સામાં આવીને મંત્રીગણો તરફ રૂક્ષ થવા લાગ્યા. બાદશાહ અકબરને સભાસદો પ્રત્યે ક્રોધિત અને રૂક્ષ થયેલા જોઈ સહુ મંત્રીગણ પરસ્પર વિચારવા લાગ્યા કે હવે બિરબલજી જલ્દી આવી જાય તો સારું કારણ કે બાદશાહનાં અંતરંગી સવાલોનાં જવાબ તો ફક્ત તેઓ જ દઈ શકે છે. 

આમ કરતાં કરતાં અઠવાડીયાનાં ૬ઠ્ઠો દિવસ પણ પૂરો થવા આવ્યો હતો ત્યાં જ સભાસદોએ બિરબલને બહારગામથી આવતા જોયા તરત જ સભાસદો બિરબલ પાસે દોડી ગયાં અને પોતાને બચાવવા વિનંતી કરી બાદશાહનો પ્રશ્ન કહી સંભળાવ્યો. બિરબલે સહુ દરબારીને શાંત કર્યા અને કહ્યું તેઓ આવતી કાલે બાદશાહને મનાવી લેશે સહુ દરબારી નચિંત બનીને ઘરે જાઓ. બિરબલની વાત સાંભળીને બધા જ દરબારીઑ બિરબલનો જયઘોષ કરતાં કરતાં ઘેર ગયાં અને બિરબલ પણ વિચારતો વિચારતો પોતાના ઘરે ગયો.

પિતા બિરબલને ઘરે આવેલ જોઈ તેની દીકરી ખૂબ હર્ષિત થઈ પણ પિતાને આમ વિચારમગ્ન જોઈ દીકરી પૂછવા લાગી કે પિતાજી આમ આપ શું વિચારી રહ્યાં છો? આપનો ચહેરો ચિંતાતુર કેમ છે? ત્યારે બિરબલે બાદશાહ અકબરનાં પ્રશ્નની વાત કરી આ સાંભળીને દીકરીએ કહ્યું પિતાજી આપ પણ નચિંત બનીને સૂઈ જાવ કાલે દરબારમાં હું તમારી સાથે આવીશ અને તમારા પ્રશ્નનો જવાબ આપીશ. 

દીકરીની વાત સાંભળીને બિરબલજી પણ આનંદિત થઈ, નચિંત બની ને સૂઈ ગયાં. બીજે દિવસની સવારે બિરબલજી પોતાની દીકરીને લઈ દરબારમાં ગયાં. બાદશાહ અકબર બિરબલને જોઈને પ્રસન્ન તો થયા પણ તરત જ તેને સભામાં હાજર રહેલા સહુને સૌને પ્રશ્ન પૂછ્યો ત્યારે દરબારીઓએ કહ્યું કે તેમને તો બાદશાહનાં સવાલનો જવાબ મળ્યો નથી પણ બિરબલજી એ સવાલનો જવાબ ચોક્કસ આપશે. આ સાંભળીને બાદશાહે બિરબલને કહ્યું મારા સવાલનો જવાબ આપ કે એવું કોણ છે જે પાણી વગર જીવી શકે છે ને પાણી પીને મરી જાય છે? 

બાદશાહની વાત સાંભળીને બિરબલજીએ કહ્યું જહાંપનાહ આપના સવાલનો ઉત્તર હું નહીં પણ મારી દીકરી આપશે. પછી પોતાની દીકરી તરફ જોઈ બિરબલજી કહેવા લાગ્યાં કે વ્હાલી દીકરી બાદશાહનાં સવાલનો જવાબ આપો. ત્યારે બાદશાહ અકબર વિચારવા લાગ્યાં કે મોટા મોટા મંત્રીઑ જે જવાબ નથી આપી શકતાં તે જવાબ આ આવડી ટેટા જેવી દીકરી શું આપશે ત્યાં જ બિરબલજીની દીકરી ઊભી થઈ બાદશાહ પાસે આવી કહેવા લાગી કે જહાંપનાહ આપનાં સવાલનો જવાબ જાણવા માટે હું કહું તે પ્રમાણે કરવું પડશે. 

દીકરીની વાત સાંભળીને બાદશાહે હા કહી તેથી દીકરી કહે જહાંપનાહ આપનાં હાથની હથેળી ખોલો તો. બાદશાહે દીકરીની વાત સાંભળી પોતાની હથેળી ખોલી તો બિરબલજીની દીકરીએ ઊભા થઈ બાદશાહ અકબરની હથેળીમાં કશુક મૂક્યું પછી તરત જ બાદશાહની હથેળી બંધ કરાવી દીધી. પળ-બે પળ થઈ ત્યાં દીકરીએ પુછ્યું જહાંપનાહ કેવું થાય છે? ત્યારે બાદશાહ બોલ્યા બેટા હથેલીમાં કાંઈક સળવળે છે.

આથી દીકરીએ બાદશાહની હથેળી ખોલાવી. બાદશાહે જોયું કે પોતાની હથેળીમાં તો થોડી વિવિધ પ્રકારની ઇયળો અને કીડા હતાં. આ જોઈને બાદશાહને ચીતરી ચઢી તેથી બાદશાહે મ્હોં બગાડીને હથેળીની દિશા વાળી દીધી તો બધી જ ઇયળો અને કીડા નીચે પડી ગયાં પછી બાદશાહે ક્રોધિત પૂછ્યું બિરબલજી આ શું છે? 

બાદશાહની વાત સાંભળી બિરબલજીની દીકરી ફટ કરતી બોલી ઉઠી જહાંપનાહ એ તો આપના સવાલનો જવાબ છે. આ ઇયળો અને આ કીડા તે સૂકા અનાજમાં થાય છે આ અનાજમાં પાણી નથી હોતું તેમ છતાં પણ તેઓ જીવે છે ઉપરાંત આ બધી ઇયળો અને કીડાને પાણીમાં નાખો તો પાણી પીને મરી જાય છે કારણ કે આ જીવો એવા છે જેમને પાણીની નહીં પણ સૂકા અનાજની જરૂર છે. 

બિરબલજીની નાનીશી દીકરીની વાત સાંભળી બાદશાહ અકબર ખુશ ખુશ થઈ ગયાં અને બિરબલજીની દીકરીને ઈનામ આપી તેનું સન્માન કર્યું પછી કહેવા લાગ્યાં કે બિરબલજી જેવા આપ ચતુર છો તેવી જ આપની દીકરી…..પણ ચતુર છે બિરબલજી મોરનાં ઈંડા ચીતરવા નો પડે હો……

બિરબલ ખૂબ ચતુર અને શાણો હતો તથા બાદશાહનો માનીતો હતો તેથી બીજા દરબારીઓ  તેની બહુ જ  અદેખાઈ કરતા અને તેને નીચો બતાવવાનો કોઈ ને કોઇ રસ્તો શોધી કાઢતા.

એક દિવસ બધા દરબારીઓ ભેગા થયા અને બિરબલને ફસાવવાનો ઉપાય શોધવા લાગ્યા. રાજાના હજામ, જે બિરબલની અદેખાઈ કરતો હતો, તેણે એક ચાલાકીભર્યો ઉપાય શોધ્યો.

સવારે જ્યારે તે રાજાની હજામત કરવા ગયો, ત્યારે દાઢી કાપતાં કાપતાં બોલ્યો:

“હજૂર, ગઈકાલે રાત્રે મને સપનામાં તમારા પિતા આવ્યા હતા.”

અકબરને રસ પડ્યો. તેણે પૂછ્યું:

“મારા પિતાએ તને શું કહ્યું?”

હજામે તરત જવાબ આપ્યો:

“તેમણે કહ્યું કે સ્વર્ગમાં બધું સારું છે, પણ કોઈ ચતુર, શાણો અને રમુજી માણસ નથી, એટલે બહુ કંટાળો આવે છે. જો અકબર બાદશાહ એવો કોઈ માણસ મોકલી આપે તો સારું થાય.”

આ સાંભળીને રાજા ઊંડા વિચારમાં પડી ગયો. તેણે વિચાર્યું: “કોને મોકલવું?” ઘણા લોકોના નામ મનમાં આવ્યા, પણ બિરબલ સિવાય કોઈ યોગ્ય લાગ્યું નહીં. પણ તેને ખબર હતી કે એ માટે બિરબલને મરવું પડશે. રાજા દુઃખી થઈ ગયો — એક શાણા અને ચતુર માણસ ગુમાવવો સરળ નહોતો. છતાં, પિતાની ઈચ્છા માટે તેણે મન મજબૂત કરીને નિર્ણય લીધો.

તેણે બિરબલને બોલાવ્યો અને કહ્યું:

“બિરબલ, હું જાણું છું કે તું મને ખૂબ ચાહે છે અને મારા માટે કોઈ પણ ભોગ આપવા તૈયાર છે, ખરું ને?”

બિરબલ રાજાની વાત સમજી ન શક્યો, પણ જવાબ આપ્યો:

“હા, નામદાર.”

રાજા બોલ્યો:

“તારે મારા પિતાને સાથ આપવા સ્વર્ગમાં જવું પડશે. તેમને ત્યાં ખૂબ એકલું લાગે છે.”

બિરબલ તરત સમજી ગયો કે આ કોઈ કાવતરૂં છે. તેણે નમ્રતાથી કહ્યું:

“જહાંપનાહ, હું તૈયાર છું, પણ મને થોડી તૈયારી માટે સમય જોઈએ.”

અકબર રાજી થયો:

“તું આટલું મોટું કામ કરવા તૈયાર થયો છે, તો હું તને એક અઠવાડિયાનો સમય આપું છું.”

બિરબલનો ઉપાય

બિરબલ ચિંતામાં પડી ગયો. તેણે ઘણો વિચાર કર્યો અને એક ઉપાય શોધી કાઢ્યો. તેણે પોતાના ઘરના નજીક એક ઊંડો ખાડો ખોદ્યો — જે તેની કબર તરીકે કામ આવી શકે. ખાડામાંથી એક ભોંયરું બનાવ્યું જે તેના ઘરના રૂમમાં ખૂલે છે.

પછી તે દરબારમાં ગયો અને રાજાને કહ્યું:

“હજૂર, હવે હું સ્વર્ગમાં જવા તૈયાર છું, પણ મારી બે શરતો છે.”

અકબર ખુશ થઈ ગયો અને પૂછ્યું:

“કઈ શરતો છે? જલદી કહો.”

બિરબલે કહ્યું:

“પહેલી શરત — મને મારા ઘર પાસે જ દફનાવવો. બીજી — મને જીવતો દફનાવવો, જેથી હું સ્વર્ગમાં જીવતો જ જઈ શકું અને તમારા પિતાને આનંદથી સાથ આપી શકું.”

અકબરને શરતો યોગ્ય લાગી. બીજે દિવસે બિરબલને તેના ઘરના ખાડામાં જીવતો દફનાવાયો. ભોંયરા મારફતે તે ઘરમાં પાછો આવી ગયો.

છ મહિના પછી...

છ મહિના સુધી બિરબલ ઘરમાં જ રહ્યો. દાઢી અને વાળ વધાર્યા. રાત્રે છુપા વેશે રાજ્યમાં ફરતો રહ્યો અને આખું કાવતરૂં કોણે ઘડ્યું તે શોધી કાઢ્યું.

છ મહિના પછી, વેરવિખેર વાળ અને લાંબી દાઢી સાથે તે દરબારમાં પહોંચ્યો. કોઈએ તેને ઓળખ્યું નહીં. પરવાનગી લઈને અંદર ગયો અને રાજાને ઓળખ આપી.

રાજા આશ્ચર્યથી બોલી ઉઠ્યો:

“બિરબલ! તું ક્યાંથી આવ્યો? તું તો સ્વર્ગમાં ગયો હતો ને?”

બિરબલ બોલ્યો:

“હા, નામદાર. હું તમારા પિતાજી સાથે જ હતો. તેઓ મારી સેવાથી ખૂબ ખુશ થયા અને મને અહીં આવવાની રજા આપી.”

અકબર ઉત્સુક થયો:

“તેમણે મારા માટે કોઈ સંદેશો મોકલ્યો છે?”

બિરબલ બોલ્યો:

“હા, જહાંપનાહ. તેમણે કહ્યું કે સ્વર્ગમાં બહુ ઓછા હજામો જાય છે. તમે મારી દાઢી અને વાળ જોઈને સમજી જશો કે ત્યાં હજામની કેટલી તકલીફ છે. તેથી તેમણે કહ્યું છે — ‘અકબરની હજામત કરતો હોય તે હજામને તાત્કાલિક સ્વર્ગમાં મોકલો.’”

અંતે...

અકબર બધું સમજી ગયો. તેણે બિરબલની ચતુરાઈ અને સમજણની ખૂબ પ્રશંસા કરી. અનેક કિંમતી ભેટો આપી. હજામને બોલાવી, ગુનો કબૂલ કરાવ્યો અને સખત શિક્ષા આપી.

આ રીતે બિરબલ ફરી એકવાર પોતાની બુદ્ધિથી કાવતરૂંનો ભંડાફોડ કરીને બચી ગયો.

✦

જો તું ઈચ્છે તો હું આ વાર્તાને કાર્ટૂન પેનલ્સમાં વિભાજિત કરવાની પણ મદદ કરી શકું — દરેક દ્રશ્યને દૃશ્યાત્મક રીતે કેવી રીતે રજૂ કરવું તે પણ સૂચવી શકું. કહે જો એ તરફ આગળ વધીએ!

એક દિવસ બિરબલે રાજાને ફરિયાદ કરીઃ”રાજ્યમાં લોકો અપ્રામાણિક થઈ ગયા છે.એકબીજાને છેતરે છે.આપણે કાંઈક કરવું જોઈએ.” અકબર રાજા બોલ્યાઃ”મારા રાજ્યમાં લોકો પ્રામાણિક જ છે.તને વહેમ છે કે લોકો અપ્રામાણિક છે.બોલ્યા પછી તેમને વિચાર આવ્યો કે બિરબલ તો બહુ બાહોશ છે  તે ખાલીખાલી કાંઈ ના કહે.મારે જણવું જોઈએ કે લોકો પ્રામાણિક છે કે નહીં?

તેમણે બિરબલને બોલાવીને કહ્યું;”બિરબલ, રાજ્યમાં લોકો પ્રામાણિક છે કે નહીં તે જાણવું છે.તું કાંઈ યોજના બનાવ.” બિરબલ કહેઃ” ભલે હું કાલે વિચારીને કહીશ.”
બીજા દિવસે બિરબલ રાજાને કહેઃ”રાજાજી, એમ કરો તમે રાજ્યમાં જે મોટું તળાવ છે તે ખાલી કરાવી નાંખો અને લોકોને જણાવો કે દરેક માણસ રાત્રે એક એક લોટો દૂધ્ તળાવમાં નાંખી આવે. આથી આખું તળાવ દૂધથી ભરાઈ જશે.” રાજા કહેઃ”આ કામ ને અને પ્રામાણિકતાને શો સંબંધ છે?” બિરબલ બોલ્યોઃ”તમે આટલું તો કરાવો પછી આપણે જોઈએ.”

રાજાએ તળાવ ખાલી કરાવ્યું અને ઢંઢેરો પીટાવ્યો કે દરેક માણસે રાત્રે એક એક લોટો દૂધ તળાવમાં નાખવું. લોકો તો વિચારમાં પડી ગયા.પછી થયું”રાજા, વાજા ને વાંદરા..મનમા કંઈ તુક્કો આવ્યો હશે..”

દરેક માણસે વિચાર્યું”બધા જ લોકો એક પછી એક લોટો ભરીને દૂધ જનાંખવના છે ને? લાવને હું એક લોટો પાણી જ નાખું.” અંધારી રાત હતી અને દરેક માણસ એક એક લોટો પાણી તળાવમાં નાખી આવ્યા.દરેકને એમ કે બીજાઓએ તો દૂધ જ નાંખ્યુ હશે.
સવારે બિરબલ કહે:” ચાલો રાજાજી, તળાવ જોવા જઈએ.દૂધથી ભરેલું હશે.” 

રાજા અને બિરબલ તો તળાવે ગયા અને જુએ તો આખું તળાવ પાણીથી ભરેલું હતું!! બિરબલ કહેઃ‘જોયું ને રાજાજી, લોકો કેટલા પ્રામાણિક છે?” રાજા બોલ્યાઃ”બિરબલ, તેં એવું કેમ કહ્યું કે લોકો રાત્રે જ દૂધ નાંખવા જાય?”બિરબલ કહેઃ”રાજાજી, દિવસે તો દરેકને ખબર પડી જાય કે મારી જેમ બીજાએ પણ પાણી જ નાખ્યું છે.”રાત્રે અંધારામાં ખબર ના પડે.”

રાજા તરત સમજી ગયા કે બિરબલ સાચો હતો.રાજ્યમાં લોકોઅપ્રામાણિક બની ગયા હતા. તેમણે તરત જ લોકો પ્રામાણિક બને તે માટેના ઉપાયો શોધી કાઢ્યા.

શેઠ હુકમચંદ જમવા બેસતા હતા. સોનાની થાળી અને સોનાના વાટકા, સોનાના પ્યાલા અને સોનાની ચમચીઓ… કારણકે હુકમચંદ શેઠ તો અકબરના રાજ્યના મુખ્ય માણસ હતા. જાતજાતની વાનગીઓ પીરસાઈ હતી. ધનકુંવર શેઠાણી હાથમાં વીંઝણો (પંખો) પકડી શેઠની સેવામાં હાજર હતા. દાસ-દાસીઓ પીરસવા તૈયાર ઉભા હતા.

ત્યાં રાજાના સૈનિકો આવી પહોંચ્યા અને બોલ્યા: “શેઠ, ચાલો. રાજા હમણાંને હમણાં તમને બોલાવે છે અને કહ્યું છે કે જો આવવામાં આનાકાની કરે તો બેડીઓ પહેરાવી જેલમાં ઘાલી દેજો. માટે શેઠ, તમે તરત આગળ ચાલવા માંડો.”

હુકમચંદ શેઠને ગુસ્સો તો ઘણો જ આવ્યો, પણ શું કરે? આ તો શાહી ફરમાન હતું એટલે જવું જ પડે ને? શેઠ તો ચાલ્યા.

રાજ દરબારમાં રાજા સિંહાસન પર બેઠેલા હતા અને ગુસાથી દ્રુજતા હતા, આંખો લાલચોળ હતી. હુકમચંદ શેઠને જોઇને બોલ્યા: “આ માણસને હાલને હાલ ફાંસી આપો.”

હુકમચંદ તો નવાઈ પામી ગયા કે મારો કયો ગુનો થયો છે? પણ રાજા આગળ કશું જ બોલી શકાય થોડું?

સેવકો તેમને ફાંસીના માંચડા પાસે લઈ ગયા. કેટલાક શાણા માણસો હતા, તેમને થયું કે આ તો બહુ જ ખોટું થઈ રહ્યું છે. પણ રાજાને સમજાવે કોણ? બધાએ કહ્યું: “બિરબલને મળો. તે ખૂબ ચતુર છે અને રાજાને માત્ર તે જ સમજાવી શકશે.”

બે-ચર જણ દોડ્યા બિરબલ પાસે અને બધી વાત કરી. બિરબલ બોલ્યા: “કશો વાંધો નહીં. તમે તમારે જઓ અને હું બાદશાહને સમજાવું છું.”

બિરબલ રાજા પાસે ગયા અને બોલ્યા: “નામદાર, આ બિચારા હુકમચંદનો એવો તો શો ગુનો છે કે તમે તેમને ફાંસીના માંચડે લટકાવવાનું કહો છો?”

અકબર બોલ્યા: “બિરબલ, તું વચમાં બોલીશ જ નહીં. આ અપશુકનિયાળ માણસ મારા રાજ્યમાં જોઈએ જ નહીં. આજે સવારે સૌથી પહેલું મોઢું મેં તેનું જોયું અને બધું ખરાબ જ બન્યું છે.

સવારમાં જ હું કઢેલું દૂધ પીવા જતો હતો તો તે મારા કિંમતી પોશાક પર ઢોળાયું. પછી તૈયાર થઈ દરબારમાં જતો હતો ત્યાં સમાચાર આવ્યા કે બેગમના ભાઈ ગુજરી ગયા છે એટલે ત્યાં જવું પડ્યું. આવીને જમવા બેઠો તો ભોજનમાં ઉપરથી ગરોળી પડી. હજી આ પૂરું થયું ન હતું ત્યાં સમાચાર આવ્યા કે પાડોશી રાજ્યના રાજા યુધ્ધ કરવા આવ્યા છે એટલે ત્યાં દોડવું પડ્યું…

મારે આ માણસનું અપશુકનિયાળ મોંઢું મારા રાજ્યમાં જ ના જોઇએ.”

બિરબલ હુકમચંદ શેઠ પાસે ગયો અને તેમને કાનમાં કાંઇક કહ્યું. પછી રાજા પાસે આવીને બોલ્યો: “જહાંપનાહ, ભલે તમારી જેવી મરજી. રાજા હુકમ આપે પછી કોઇથી કશું બોયાય ખરું??? પણ મારી એક નમ્ર વિનંતી છે કે ફાંસી આપવાની હોય ત્યારે માણસને તેની અંતિમ ઈચ્છા તો પૂછવી જ જોઈએ.”

અકબર બોલ્યા: “બોલ શેઠ, તારે શું કહેવું છે?”

હુકમચંદ બોલ્યા: “નામદાર, હું શું કહું??? તમે મારું અપશુકનિયાળ મોઢું જોયું તો ઘણી જ ખરાબ ઘટનાઓ બની. તે બદલ હું દિલગીર છું. પણ મને વિચાર આવે છે કે મેં તો તમારૂં જ મોંઢું જોયું હતું અને મને ફાંસી મળી. હવે આપ જ કહો — વધારે અપશુકનિયાળ મોંઢું કોનું?”

રાજા તો વિચારમાં પડી ગયા. પછી હસતા હસતા બોલ્યા: “છોડી દો શેઠને અને માન સાથે તેમને દરબારમાં લઈ આવો.”

બધા જ બિરબલની ચતુરાઈથી ખુશ થઈ ગયા અને રાજા પણ બોલી ઉઠ્યા: “બિરબલ, તું નાહોત તો આ ગુણવાન શેઠને ગુમાવત. તેએ મારાં અને રાજ દરબારની લાજ રાખી. તારો ખૂબ ખૂબ આભાર.”

એક વખત અક્બરના રાજ્યના એક ધનવાન શેઠના ઘેર મોટી ચોરી થઈ.ખૂબ જ માલમત્તા લૂંટાઈ ગઈ.

શેઠને તેના નોકરો પર શંકા હતી કે કોઈ નોકરે જ આ ચોરી કરી છે.તેણે અક્બરના દરબારમાં જઈ તેની ફરિયાદ કરી.હવે ચોરને શોધવો કઈ રીતે? અકબરે આ જવાબદારી બિરબલને સોંપી.બિરબલે શેઠના બધા જ નોકરોને બોલવ્યા અને કહ્યું;”તમારામાંથી જેણે ચોરી કરી હોય તે કહી દો તો તમને માફ કરવામાં આવશે અને કોઈ સજા નહીં થાય.”પણ કોઈએ પણ કબૂલ ના કર્યું.      

બિરબલે  એક સરખી લંબાઈવાળી લાકડીઓ મંગાવી દરેક નોકરને એક એક લાકડી આપી અને કહ્યું;”તમે આ લાકડી ઘેર લઈ જાઓ અને મૂકી રાખજો. જેણે ચોરી કરી હશે તેની લાકડી બે ઈંચ  લાંબી થઈ જશે.” બધા લાકડી ઘેર લઈ ગયા. બીજે દિવસે બધા લાકડી લઈ પાછા રાજ દરબારમાં આવ્યા. લાકડીની લંબાઈ માપી તો એક નોકરની લાકડી બે ઈંચ ટૂંકી હતી.

બિરબલે તે નોકરને પકડ્યો અને અકબરને કહ્યું;” નામદાર, આ નોકરે ચોરી કરી છે.”તે નોકરને બરાબર માર પડ્યો. તેણે કબૂલ્યું કે તેણે જ ચોરી કરી હતી.તેણે ઘેર જઈને લાકડી બે ઈંચ જેટલી કાપી નાંખી હતી….આમ બિરબલે પોતાની ચતુરાઈથી ચોરને પકડી પાડ્યો.અકબર ખૂશ થઈ ગયો અને બિરબલને મોટું ઈનામ આપ્યું.શેઠે પણ ખૂશ થઈને બિરબલને અનેક રત્નો અને હીરાઓ આપ્યા.

અકબરના દરબારમાં મોટા ભાગના દરબારીઓ બિરબલની ખૂબ જ ઇર્ષા કરતા. એક દિવસ બધાએ  ભેગા થઈને તેને ફસાવવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે બાદશાહના મહાવતને સમજાવ્યો કે તું રાજાને જઈને કહે કે તમારો હાથી એવો ગાંડો થયો છે કે કોઈના કાબૂમાં નથી તેમણે રાજવૈદને પણ આ કાવતરામાં સામેલ કરી દીધા.દરબારીઓમાંથી એક દરબારીને નેતા બનાવ્યો.

મહાવત તો રાજા પાસે  ગયો અને તેને જેમ સમજાવ્યું હતું તેમે બોલ્યો. રાજાએ તરત રાજવૈદને બોલાવ્યા અને તેંપ ઇલાજ કરવા કહ્યું. રાજવૈદે પણ તેને સમ્જાવ્યું હતું તેમ તરત કહ્યું કે જો બાજરીના છોડના ડૂંડાનું દોરડું વણી તેના વડે જો હાથીને બાંધીએ તો જ તે કાબૂમાં આવશે.

અકબરે તો રાજસભામાં એલાન કર્યું કે જે બાજરીના ડૂંડામાંથી દોરડું વણી લાવશે તેને 1000 સોનામહોરો આપવામાં આવશે. બધા જ વિચારમાં પડી ગયા. અકબરે 15 દિવસનો સમય આપ્યો હતો. પંદર દિવસ પછી રાજદરબાર ભરાયો અને અકબરે દોરડા વિષે બધાને પૂછ્યું પણ બધા જ નીચું માથું કરી બેસી રહ્યા. કોઈને ખબર ન હતી કે આવું દોરડું કેવી રીતે બનાવાય. બધા મૂંઝાયા.

પેલા નેતા બનેલા દરબારીએ આ તકનો લાભ લઈ કહ્યું અરે આપણા દરબારમાં બિરબલ જેવા બાહોશ માણસ તો છે. બધા કેમે ગભરાઓ છો  અકબર પણ તરત બોલ્યા હા…..હા… બિરબલને તો ખબર જ હશે કે આ દોરડું કેવી રીતે બનાવાય તેમણે બિરબલને પૂછ્યું બિરબલ સમજી ગયો કે આ તો તેને ફસાવવા માટેની ચાલ છે. તે તો ઘણો જ ચાલક હતો તે બોલ્યો જહાંપનાહ મને દસ મિનિટનો સમય આપો. રાજા બોલ્યા ભલે… બિરબલ તરત જ ઘેર ગયો અને એક ચાળણી લઈ આવ્યો અને બોલ્યો દોરડું તો હું વણી આપું પણ તેના માટે મારે ખાસ પ્રકારનું પાણી બનાવવું પડે જો આ નેતા દરબારી મને પાણી આ ચાળણીમાં ભરીને આપે તો હું તરત જ મારું કામ શરૂ કરી દઉં.

રાજાએ પેલા દરબારી નેતાને ચાળણી આપી અને પાણી ભરી લાવવા કહ્યું. નેતા દરબારી તો રડમસ થઈ ગયા. તેમણે કહ્યું બાદશાહ આ તો અશક્ય જ છે. ચાળણીમાં તે કોઈ દિવસ પાણી ભરી શકાય ખરું

બિરબલ બોલ્યો જહાંપનાહ આતો મને ફસાવવાની એક યુક્તિ છે.

રાજા સમજી ગયો તેણે દરબારીને સજા ફરમાવી. દરબારીએ પોતાનો ગુને કબૂલ કર્યો. મહાવત રાજવૈદ અને બધા જ દરબારીઓને રાજાએ શિક્ષા કરી.

બધાએ બિરબલની ચતુરાઈનાં વખાણ કર્યા. રાજાએ બિરબલને 1000 સોનામહોરો આપી.

એક વખત અકબર અને બિરબલ શાહી બગીચામાં ફરતા હતા.

અકબર તે દિવસે બહુ ખુશમિજાજ હતો.તેણે રીંગણનો એક છોડ બતાવી કહ્યું;”બિરબલ,રીંગણ એક એવી વનસ્પતિ છે કે જે મને ખૂબ જ ગમે છે.મેં તેનો સ્વાદ ક્યારેય લીધો નથી પણ મને એમ લાગે છે કે તે બહુ જ સારો છોડ છે.” બિરબલ બોલ્યો;”હા,હજૂર.તમારું માનવું બરાબર છે. તે બહુ જ સારી વનસ્પતિ છે.રીંગણના શાકનો સ્વાદ ખૂબ જ સરસ હોય છે અને તે બધાને ગમી જાય તેવી વનસ્પતિ છે.એટલે જ ભગવાને તેનૅ લીલા રંગનો મુગટ પહેરાવ્યો છે.”

આ વાત પછી થોડા દિવસ પસાર થઈ ગયા.વળી એક દિવસ અકબર અને બિરબલ તે જ શાહી બગીચામાં લટાર મારતા હત અકબર રીંગણના છોડને જોઈને બોલ્યો;”બિરબલ,આ છોડ સાવ નકામો છે.મને તેનો રંગ જરા ય ગમતો નથી.મેં તેનો સ્વાદ ક્યારેય લીધો નથી પણ મને લાગે છે કે તેનો સ્વાદ સાવ જ ખરાબ હશે.” 

બિરબલ બોલ્યો;”હા,હજૂર. તમે બિલકુલ બરાબર કહો છો.રીંગણ સાવ જ સ્વાદ વગરના હોય છે.એટલે જ તેનું નામે “બેંગન”(હિન્દી ભાષામાં)બેંગુન…એટલે કે ગૂણ વગરના” છે…..તેનામાં કોઈ પૌષ્ટિક ગુણો હોતા નથી.”અકબર એકદમ ગુસ્સે થઈ ગયો અને બોલ્યો;”બિરબલ,તું તારા પોતાના વિચારો કેમ નથી જણાવતો?

હું બોલું તેમ જ કેમ બોલે છે? થોડા દિવસ પહેલાં તો તુ એમ કહેતો હતો કે રીંગણ બહુ સારો છોડ છે. અને આજે કહે છે તે ખરાબ છોડ છે.આમ કેમ્?”

બિરબલ ખૂબ જ નમ્રતાથી બોલ્યો;”હજૂર,હું તમારો સેવક છું.તમે મારા માલિક છો.તમને ખુશ કરવા તે મારો ધર્મ છે.તમને ખુશ રાખું તો તમે મારી કદર કરશો.

રીંગણના છોડને ખુશ રાખવાથી મને કોઈ ફાયદો થવાનો નથી.રીંગણનો છોડ મારો માલિક નથી.”અકબર બિરબલના જવાબથી ખુશ થઈ ગયો.તેની નીડરતા,ચતુરાઈ અને હાજર જવાબીપણું જોઈ તેને આનંદ થયો.તેણે બિરબલને પોતાના ગળામાંથી હાર કાઢી ઈનામમાં આપ્યો.

બિરબલની ચતુરાઈ અને ડહાપણથી અકબર બાદશાહ ખૂબ પ્રભાવિત થયો હતો.

એટલે એક દિવસ તેણે બિરબલને ઘણી બધી ભેટ આપવાનું વચન આપ્યું.પરંતુ એવું બન્યું કે આ પછી ઘણો સમય પસાર થઈ ગયો અને અકબર ભેટ આપવાનું ભૂલી ગયો.બિરબલ ખૂબ નારાજ થઈ ગયો.તેને સમજાતું ન હતું કે શું કરવું?

એક દિવસ અકબર અને બિરબલ યમુના નદીના કિનારે ફરતા હતા.ત્યાં તેમણે એક ઊંટ જોયું.અકબર બોલ્યો;”બિરબલ, મને કહે કે ઊંટની ડોક કદરુપી કેમ હોય છે?” બિરબલને થયું,રાજાને યાદ દેવડાવવાનો આ સારો મોકો છે. તે બોલ્યો;”નામદાર,કદાચ ઊંટ,  તેણે કોઈને  આપેલું વચન ભૂલી ગયું હશે.એટલે તેની ડોક કદરુપી થઈ ગઈ.

શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે “જે પોતે આપેલા વચનોનું પાલન નથી કરતો તેની ડોક કદરુપી થઈ જાય છે.” આને કારણે  ઊંટની ડોક પણ કદરૂપી થઈ હશે તેવું લાગે છે. અકબરને તરત યાદ આવ્યું કે તેણે બિરબલને ભેટ આપવાનુ વચન આપ્યું હતું પણ હજુ સુધી તેણે વચનનું પાલન કર્યું નથી.જેવો તે પોતાના મહેલમાં પહોંચ્યો કે તરત જે તેણે ઘણી બધી કિંમતી ભેટો બિરબલને આપી.આમ બિરબલ એટલો ડાહ્યો હતો કે તેણે કશું પણ માંગ્યા વગર જ પોતાને જે જોઈતું હતું તે મેળવી લીધું.

એક દિવસ અકબર ,તેના બે દિકરાઓ અને બિરબલ નદીએ ગયા.

ત્યાં અકબર અને તેના બંને દિકરાઓએ કપડાં ઉતારી બિરબલને સાચવાવા આપ્યા અને તેઓ નદીમાં સ્નાન કરવા ચાલ્યા ગયા. બિરબલ તેઓ નદીમાંથી બહાર આવે તેની રાહ જોઈને ઉભો હતો.અકબર અને તેના દીકરાઓના કપડા બિરબલના ખભા પર હતા.જ્યારે તેઓ સ્નાન કરીને બહાર નીકળ્યા ત્યારે તેમણે બિરબલને ખભા પર કપડા લઈને ઉભેલો જોયો.

આથી અકબરને મજાક કરી ખિજવવાનું મન થયું.તે બોલ્યો;”બિરબલ તું જાણે ધોબીના ગધેડાની જેમ ભાર ઉચકીને ઉભો હોય તેવું લાગે છે.”  હાજર જવાબી બિરબલ તરત જ બોલ્યો; “જહાંપનાહ,ધોબીનો ગધેડો તો એક જ ગધેડાનો ભાર ઉચકે……..મેં તો ત્રણ ગધેડાનો ભાર ઉચક્યો છે.”અકબર તેનો જવાબ સાંભળીને ચૂપ જ થઈ ગયો..

એક દિવસ અકબરે બિરબલને પૂછ્યું;”બિરબલ, તું કહી શકે કે તારી પત્નીએ કેટલી બંગડીઓ પહેરેલી છે?” બિરબલ કહે;”ના,હજૂર.મને ખબર નથી.

”અકબર કહે;” તને ખબર નથી? રોજ તું એનો હાથ જુએ છે છતાં તને ખબર નથી..કેટલું ખરાબ કહેવાય.”બિરબલે કશો જવાબ ના આપ્યો.થોડા સમય પછી બિરબલ બોલ્યો;”ચાલો હજૂર, આપણે બગીચામાં જઈએ અને ત્યાં હું તમને  તમારા પ્રશ્નનો જવાબ આપીશ. બંને જણા નાનકડી સીડી ઉતરીને નીચે ગયા અને બગીચામાં ફરવા લાગ્યા. 

અકબર ફરી બોલ્યો”બિરબલ તેં મારા પ્રશ્નનો જવાબ ના આપ્યો.”

બિરબલ બોલ્યો;”નામદાર,પહેલા તમે મને કહો કે આપણે જે સીડી ઉતરીને આવ્યા તે તમે દિવસમાં કેટલીય વાર ઉતરતા હશો, ખરું ને?” 

અકબર કહે;”હા,” 

બિરબલ તરત બોલ્યો ;તો હવે તમે કહો કે તેમાં કેટલા પગથિયા છે?”અકબર હસી પડ્યો અને બોલ્યો;”મને મારા સવાલનો જવાબ મળી ગયો ..તુ ઘણો ચાલાક છે.”અને અકબરે વાતનો વિષય બદલી નાંખ્યો.

મહેશદાસ જ્યારે મોટો થયો ત્યારે તેણે પોતાની બધી જ સંપત્તિ, અકબર બાદશાહે આપેલી વીંટી અને માતાના આશીર્વાદ સાથે પોતાનું નસીબ અજમાવવા ભારતની રાજધાની ગણાતા ફત્તેહપુર સીક્રી તરફ રવાના થયો.

ત્યાં પહોંચીને, નવી રાજધાનીની ચમકદમક જોઈને તે અંજાઈ ગયો. લોકોના ટોળાને વીંધીને તે લાલ દીવાલોવાળા આલીશાન રાજમહેલ પાસે પહોંચ્યો. મહેલના ભવ્ય અને કલાત્મક પ્રવેશદ્વારને જોઈને તે મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયો.

જ્યારે મહેશદાસ પ્રવેશ કરવા જતો હતો, ત્યારે રાજાના એક દરવાને પોતાનો ધારદાર ભાલો આડો કરીને તેને રોક્યો અને કડક અવાજે પૂછ્યું:

“તું ક્યાં જવા માંગે છે? વિચાર કર્યો છે?”

મહેશદાસ નમ્રતાથી બોલ્યો:

“સાહેબ, હું અહીં રાજાને મળવા આવ્યો છું.”

દરવાને કટાક્ષથી કહ્યું:

“હા... હા... રાજા તારી જ રાહ જોઈને બેઠા હશે કે તું ક્યારે આવે!”

મહેશદાસે સ્મિત સાથે જવાબ આપ્યો:

“હા સાહેબ, અને હું અહીં છું. આશા છે કે તમે મને રોકીને તમારા જીવને જોખમમાં નહીં મૂકો.”

દરવાન થોડી ક્ષણ માટે અટકી ગયો, પણ પછી ગુસ્સાથી બોલ્યો:

“તું આવું બોલવાનું બંધ નહીં કરે તો હું તારું માથું છૂંદી નાંખીશ!”

મહેશદાસ ડર્યો નહીં. તેણે તરત રાજાએ આપેલી વીંટી બતાવી. વીંટી જોઈને દરવાનને સમજાઈ ગયું કે હવે તેને મહેશદાસને અંદર જવા દેવું પડશે. છતાં તેણે એક શરત મૂકી:

“તને રાજા જે પણ ઈનામ આપે, તેમાંથી અડધો ભાગ તારે મને આપવો પડશે. વચન આપ.”

મહેશદાસે શાંતિથી કહ્યું:

“મને તારી શરત મંજૂર છે. હું તને વચન આપું છું.”

દરવાને તેને અંદર જવા દીધો.

મહેશદાસ અને અકબરનો પ્રથમ સંવાદ

મહેશદાસ રાજમહેલમાં પ્રવેશ કરીને સોનાના રાજસિંહાસન સુધી પહોંચ્યો. ત્યાં એક તેજસ્વી પણ સાદો માણસ બેઠેલો હતો — તે અકબર બાદશાહ હતો. મહેશદાસ રાજાને નમન કરીને બોલ્યો:

“હે પૂર્ણચંદ્ર જેવા સમ્રાટ, આપનો પડછાયો કાયમ વિશાળ રહો.”

અકબર તેના શબ્દોથી ખુશ થયો:

“બોલ યુવાન, તારે મારી પાસેથી શું જોઈએ છે?”

મહેશદાસે નમ્રતાથી વીંટી બતાવી અને કહ્યું:

“નામદાર, હું તમારા કહેવાથી અહીં આવ્યો છું.”

અકબરે વીંટી જોઈ અને વર્ષો પહેલાનો પ્રસંગ યાદ આવ્યો. તેણે પૂછ્યું:

“બોલ, તારી શું ઈચ્છા છે?”

મહેશદાસે કહ્યું:

“સમ્રાટ, જો આપ મને કાંઈ ઈનામ આપવું હોય તો મારી પીઠ પર સો કોરડા મરાવો.”

અકબર આશ્ચર્યચકિત થયો:

“આ કેવી માંગણી? તું મારું કશું બગાડ્યું નથી, તો હું તને કેવી રીતે કોરડા મારું?”

મહેશદાસે જવાબ આપ્યો:

“નામદાર, તમે મારી ઈચ્છા પૂરી કરવાનું વચન આપ્યું છે. તો આ મારી ઈચ્છા છે.”

અકબરે દુઃખી મનથી સો કોરડા મારવાનો હુકમ આપ્યો. બધાની નજર સામે મહેશદાસે હિંમતથી પીઠ પર પડતા કોરડા સહન કર્યા.

જેમજ પચાસ કોરડા પૂરા થયા, મહેશદાસ બોલ્યો:

“હવે અટકી જાઓ.”

અકબરે પૂછ્યું:

“શું થયું?”

મહેશદાસે કહ્યું:

“સમ્રાટ, જ્યારે હું અંદર આવતો હતો ત્યારે દરવાને મને રોક્યો અને વચન લીધું કે તમે જે ઈનામ આપો તેમાંનો અડધો ભાગ તેને આપવો. હવે મેં અડધો ઈનામ લઈ લીધો છે. બાકીનો અડધો દરવાનને આપો.”

દરબાર ખડખડાટ હસીને ગૂંજ્યો. દરવાન શરમથી માથું નમાવી ગયો.

બિરબલનો ઉદ્ભવ

અકબરે કહ્યું:

“તું નાનપણમાં હતો ત્યારે પણ નીડર હતો અને આજે પણ છે. તું બહુ જ બુદ્ધિશાળી છે. હું ઘણા સમયથી મારા દરબારના લાંચિયા માણસોને શોધતો હતો. તું જે નાનકડી યુક્તિથી આ કામ કર્યું તે કદાચ મારા કેટલાય કાયદાઓથી પણ ન થાત.”

“આજથી તારા શાણપણને કારણે તને ‘બિરબલ’ નામ આપવામાં આવે છે. અને તું મારા સલાહકાર તરીકે હંમેશા મારી સાથે રહેશે.”

અને આ રીતે મહેશદાસમાંથી “બિરબલ”નો જન્મ થયો...